что такое граматычная аснова у беларускай мове
Беларуская граматыка
Прывітанне, сябры! На гэтым сайце вы пазнаёміцеся с правіламі сучасная беларускай мовы. Поспехаў у навучанні!
Тыпы сказаў паводле граматычнай структуры
Па сваёй граматычнай структуры ўсе сказы падзяляюцца на простыя і складаныя.
Простым называецца сказ, які змяшчае ў сабе адну граматычную аснову: Скрозь лапкі хвоек і галінкі сінела неба гладзь (К-с); Вясною падалі пялёсткі, нібы сняжынкі, на мурог (Панч.); Ранкамі было светла і росна (І.М.). Граматычную аснову простага сказа складаюць дзейнік і выказнік або толькі адзін з галоўных членаў сказа, якія паясняюцца даданымі членамі сказа або ўжываюцца без іх.
Складаным называецца сказ, які складаецца з дзвюх і больш граматычных асноў, якія аб’ядноўваюцца паводле сэнсу і граматычна: Каб дасягнуць мэты, часам трэба да апошняй магчымасці змагацца з магутнаю сілаю абставін, іначай праваліш справу і прападзеш сам (В.Б.); За смугою зніклі вал і мястэчка, туманам завалакло і касцельныя званы (Грах.); Шчасце — гэта проста радасць, радасць чалавека, якому ўсё ж сяды-тады не шкодзіць пабыць толькі сам-насам з сабою і яшчэ — з цішынёю (Я.С.).
Простыя сказы бываюць:
Двухсастаўныя сказы ў сваім складзе маюць два саставы — састаў дзейніка і састаў выказніка: Дарогу абступіў чысты бор з меднаствольімі гонкімі соснамі (Хадк.); 3 голаю галавою ходзіць восень па ціхіх сваіх сцежках (К.Ч.); Поле сумавала пад густымі вятрамі, пад радасным пахам ядлоўцу (К.Ч.).
У аднасастаўных сказах ёсць толькі адзін граматычны састаў галоўнага члена сказа: Ад неба цягнула холадам, асабліва па начах (Т.Б.); I следу не засталося ад курлыкання жураўлёў, плаўнага руху гусей (К.Ч.); Восень. Раніца. Вакзал (Р.Б.).
Двухсастаўныя і аднасастаўныя сказы бываюць развітыя, у складзе якіх, акрамя галоўных, ёсць і даданыя члены сказа: Бялявыя зімовыя хмары нізка навіслі над
змярцвелаю зямлёю (К-с); Адным пальцам і гузік цяжка зашпіліць (Прык.); На дварэ густа пачынала цямнець (Жук); і неразвітыя, калі складаюцца толькі з галоўных членаў або з аднаго з іх; Прыйшла восень (Пташ.); Узняўся вецер. Бліскае маланка (Нях.); Цёмна. Вусцішна (Каратк.); Вось і фронт. Лясок. Лагчына (Вр.).
Простыя сказы падзяляюцца на:
Сінтаксічна падзельныя — сказы, у якіх можна вызначыць члены сказа: Калышуцца на палянах ліловьія махнатыя «сны» (Каратк.); Вось польскі ручнік, вось украінскі, а вось і беларускі. На Беларусі вядома больш за сто спосабаў вышыўкі (Каратк.); Пачало змяркацца. Трэба было паклапаціцца пра начлег (Кір.).
У сінтаксічна непадзельных сказах нельга выдзеліць ні галоўных, ні даданых членаў сказа: «Здаролсыўся? Змарыўся?» — «Не» (А.К.); «Гм! Так! Так! Помню, – рэзюмаваў успаміны пра былое Цімох. – А цяпер, значыцца, ваяваць з панам?» (К-с); «Вось як! Пан жанаты?» — «Быў жанаты, ды аўдавеў…» (А.К.). Сказы Не. Гм! Так, так! Вось як! — сінтаксічна непадзельныя.
Простыя сказы бываюць:
Ускладненыя — гэта сказы, якія маюць у сваім складзе аднародныя члены сказа, адасобленыя члены сказа, пабочныя і ўстаўныя канструкцыі, зваротак: Нізкія воблакі, шчодра пасыпаўшы снегам зямлю, падняліся вышэй (К-с); Ядвіся, моцная дзяўчына з хвалістымі каштанавымі валасамі, поркалася ля печы: то падлівала гаршчок, то падкладвала трэскі ў агонь (Пестр.); Бураў, відаць было, неяк утаймаваў свой боль, расплюшчыў вочьі, паўзіраўся між цёмных хваін у трохі святлявае начное неба (В.Б.); А дзядзечка! Мой залаценькі! Пастаў нам соку, даражэнькі! (К-с); Бацька і маці сядзяць шчаслівыя, пазіраючы, як на кветачкі, на ўсіх сваіх семярых дзяцей (А.Л.).
Няўскладненыя сказы ў сваім складзе не маюць ні аднародных членаў сказа, ні адасобленых членаў сказа, ні пабочных і ўстаўных канструкцый, ні звароткаў: Маленькім сінявокім чалавекам каменьчыкі збіраў я ля вады (Панч.); Колькі жыцця пад вусатым калоссем! (Б.); Мікіта заставаўся жыць у старой хаце (Пестр.).
Простыя сказы могуць быць:
Поўнымі лічацца сказы, у якіх ёсць усе структурна неабходныя члены сказа. Поўнымі бываюць двухсастаўныя і аднасастаўныя сказы, развітыя і неразвітыя: Лес, ахінуўшьі свае плечы белаю накідкаю, урачыста захоўвае цішыню і спакой (К-с); Тут, пад стагадовымі соснамі, пад волатамі-дубамі, было зусім зацішна (Шам.). Няпоўныя — такія сказы, у якіх апушчаны галоўны або даданы член сказа: Непраглядная бездань за акном (Б.); Зноўку пара хараства (Луж.).
Ўсе словы ў рускай мове так ці інакш падпарадкоўваюцца правілах і паняццях, звязаных з ім. Адным з такіх паняццяў з’яўляецца граматычная форма. Кожны з нас, прыступаючы да вывучэння рускай мовы, абавязкова сутыкаецца з разглядаемым правілам.
парадыгма
інструменты мовы
Такім чынам можна пазначыць род, склон і лік назоўнікаў, прыметнікаў, дзеепрыметнікаў і займеннікаў. Суфіксы ж, у сваю чаргу, закліканы адлюстраваць форму дзеяслова ў мінулым часе, форму дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў. Націск паказвае род, лік назоўнікаў, формы відаў дзеяслова. Прыназоўнікі патрэбныя для абазначэння склонаў назоўнікаў, лічэбнікаў і займеннікаў.
варыятыўнасць
адзінкі маўлення
Як з цаглінак будуецца дом, так і з слоў утворыцца гаворка. Яны маюць уласную фанетычных структуру і граматычнае значэнне. Часам яны вымаўляюцца аднолькава, але маюць зусім розны сэнс.
граматычнае ўтрыманне
Словы, якія абазначаюць дзеянні
Граматычная форма дзеяслова ў рускай мове характарызуецца шасцю катэгорыямі: закладу, ладу, колькасці, часу, асобы, роду. Акрамя гэтага, у мове ўжываецца тры выгляду ладу дзеясловаў:
аснова асноў
Асновай граматычных формаў лічацца моўныя знакі, неабходныя для таго, каб пазначыць граматычнае значэнне слова. Граматычныя формы падпадзяляюць на словаўтваральныя і словоизменительные. Формы бываюць лексічныя і граматычныя. Але ні ў якім разе нельга блытаць роднасныя словы з граматычнымі формамі слоў. Гэта розныя рэчы.
Роднасныя словы аб’яднаныя агульным коранем, але ўсё ж гэта розныя словы! Дом, хатні, бяздомны, гаспадарлівыя. Калі казаць аб правільнай граматычнай форме слова «дом», то гэта будзе, да прыкладу, дома, домам, каля дома, дамоў.
Формы са складанасцю
Пішацца па-іншаму, чым чуецца
Існуюць таксама адмысловыя формы слоў, якія пачынаюцца з дву-, двуг- або двух-. Трэба запомніць, як правільна пісаць: двухгаловы, двухрогі, двухрадкоўі, двухгадовае, двухтомнік, двухгорбы, двухтомнік, двухрукіх, двугривенник. Варта таксама запомніць правільнасць вымаўлення такіх слоў як выплачаны, аплачаны, заплачаных. А ці не уплОченный, заплОченный, оплОченный.
розныя формы
У рускай мове прадстаўлены наступныя віды граматычных формаў: